تا به حال تعریف داروهای پرخطر را شنیده‌اید؟ می‌دانید تفاوت داروهای پرخطر و هشدار بالا در چیست؟ می‌دانید که عدم توجه به ویژگی‌های هر کدام از این داروها چه خطراتی برایتان در پی خواهد داشت؟
گرچه اصطلاح داروهای هشداربالا (High-Alert Medications) و داروهای پرخطر (High-Risk Medications) شباهت و اشتراکات زیادی با یکدیگر دارند، اما بسیاری از افراد متخصص و غیرمتخصص اشتباها این دو اصطلاح را به جای هم استفاده می‌کنند. ما در این مقاله سعی داریم، ویژگی‌های این داروها را تشریح و نمونه‌های مهمشان را به شما معرفی کنیم.
تعریف داروهای پرخطر و هشدار بالا
سال‌ها پیش، همه‌ی فعالان حوزه‌ی سلامت و درمان، کلیه‌ی داروها را در یک گروه، به نام «داروهای پرخطر» طبقه‌بندی می‌کردند. با این حال، ISMP و سایر سازمان‌های مربوطه برای داروهایی مانند موارد زیر اصطلاح «داروهای هشدار بالا» را پیشنهاد کردند:
- الکترولیت‌های غلیظ IV؛
- مواد افیونی و مواد مخدر؛
- انسولین؛
- داروهای ضد‌انعقاد و سایر مواردی که بر اساس استانداردهای مشابه تعیین می‌شود.
استفاده از عبارت داروهای High Alert برای این نوع داروها پیام واضح و فراگیرتری را در کل فرآیند مصرف دارو، به بیماران و استفاده‌کنندگان منتقل می‌کند. بنابراین با توجه به دستورالعمل‌های تعیین شده در مورد نحوه تجویز، نگهداری و مصرف دارو تا اندازه زیادی خطرات و تبعات آن را کنترل می‌شود.
زمانی که اصطلاح USP 797 معرفی شد، داروهای پرخطر ناگهان معنای جدیدی پیدا کرد. USP 797 استانداردی است که بر تهیه استریل داروهای ترکیبی نظارت می‌کند. این استاندارد برای اطمینان از ایمنی بیمار و کاهش خطرات مرتبط با ترکیبات دارویی، از جمله آلودگی، عفونت و دوز نادرست ایجاد شده است.
داروهای پرخطر چیست؟
در تعریف داروهای پرخطر بر اساس استاندارد USP 797، زمانی یک دارو پرخطر محسوب می‌شود که در یکی از سه دسته زیر قرار بگیرد:
- حاوی حداقل یک ماده‌ی غیر استریل باشد؛
- دارو، ویال و ظرف آن در معرض هوای آلوده‌تر از استاندارد ISO 5 قرار گرفته باشد؛
- دوز نادرست آن، بیمار را در معرض خطر مرگ یا آسیب‌های جبران‌ناپذیر قرار دهد.
علاوه براین برخی از مسائل دیگر نیز وجود دارد که می‌تواند دارویی را در دسته پرخطرها قرار دهد، مانند پرسنل و کادر درمان. تعجب نکنید؛ کادر درمانی که در هنگام ترکیب یا استفاده داروهای خاص برای بیماران، پوشش استریل مناسب نداشته باشند، نیز خطرناک محسوب می‌شوند.
بنابراین دلایل متعددی برای قرار گرفتن دارویی در لیست پرخطرها وجود دارد. اما اساسا شیوه ترکیب داروها، نوع آن‌ها و خطراتی که برای بیمار ایجاد می‌کند، مهمترین فاکتورهایی هستند که داروها را به لیست پرخطرها انتقال می‌دهند.
لیست داروهای پرخطر
حال که تعریف داروهای پرخطر را می‌دانید، حتما در مورد نام این داورها نیز کنجکاو شده‌اید. در ادامه با لیستی از داروهای پرخطر آشنا شوید.
| ردیف | نام دارو | ردیف | نام دارو |
|---|---|---|---|
| 1 | دوز اول آنتی بیوتیک‌ها | 11 | تیوپنتال |
| 2 | هپارین | 12 | KCL |
| 3 | ویال‌های چند دوزی | 13 | منیزیوم سولفات |
| 4 | وارفارین | 14 | پروپوفول |
| 5 | داروهای شیمی درمانی | 15 | TPN (اینترالیپید، آمینوژن، گلوکز20 و 50%) |
| 6 | انسولین (Novoropid,Novomix,Regular,Nph) | 16 | داروهای بخش رادیوتراپی |
| 7 | نارکوتیک (Fentanyl,Methadon,pethedine,Morphine) | 17 | خون و فرآورده‌های خونی |
| 8 | کلیه داروهای بیهوشی مورد استفاده در اتاق عمل | 18 | دوپامین |
| 9 | دیگوکسین | 19 | دوبوتامین |
| 10 | فنتانیل |
منظور از داروهای هشدار بالا چیست؟
با توجه به توضیحاتی که در استانداردهای دارویی جهانی وجود دارد، فرق داروهای هشدار بالا و پرخطر زیاد نیست. اصطلاح داروهای High Alert تا اندازه زیادی به تعریف داروهای پرخطر نزدیک است. این داروها در صورت تجویز، استفاده و مصرف اشتباه موجب مرگ بیمار یا آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیر در آن‌ها می‌شود.
بر اساس ضوابط سازمان غذا و دارو و همچنین معاونت درمان، کلیه بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها و کادر درمان موظف هستند نکاتی را در خصوص شیوه نگهداری و تجویز این داروها در نظر بگیرند. در ادامه به مهمترین این نکات اشاره میکنیم:
- داروهای هشدار بالا جز داروهای با برچسب قرمز هستند. بنابراین باید برچسب قرمزی روی قفسه، کشو، جعبه و به طور کلی محل نگهداری این داروها چسبانده شود. این برچسب باید به شکلی باشد که عنوان و مشخصات دارو را نپوشاند. روی برچسب بایستی عنوان دارو و قدرت دارویی آن به فارسی و با فونت درشت و خوانا نوشته شود.
- این برچسب‌گذاری باید در داروخانه‌ها با نظارت مسئول فنی و در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی با مسئولیت و مراقبت سرپرستار صورت گیرد.
- داروهای هشدار بالا حتما باید توسط پزشک متخصص و مدارج بالاتر تجویز شود. این داورها تنها با تجویز کتبی (به صورت شفاهی و تلفنی پذیرفته نیست) و با درج نام دارو با حروف بزرگ انگلیسی خوانا قابل قبول است.
لیست داروهای با برچسب قرمز و هشدار بالا
در ادامه لیست دوازده‌گانه داروهای پرخطر را آورده‌ایم. علاوه بر رعایت مورد 1 باید روی هر آمپول و ویال این داروها نیز برچسب قرمز چسبانده شود. برچسب این داروها باید فاقد عنوان، مشخصات دارو یا هرگونه نوشته دیگری بوده و قابلیت چسبندگی مناسب داشته باشد. در این صورت به راحتی از بدنه ویال یا آمپول جدا نخواهد شد.
| ردیف | نام دارو | ردیف | نام دارو |
|---|---|---|---|
| 1 | کلرید پتاسیم | 7 | آتروپین |
| 2 | سولفات منیزیم | 8 | اپی نفرین |
| 3 | بیکربنات سدیم | 9 | هپارین سدیم |
| 4 | گلوکونات کلسیم | 10 | رتپالز |
| 5 | هایپرسالین | 11 | هالوپریدول |
| 6 | لیدوکائین | 12 | پروپرانولول |
داروهای دو امضایی چه معنایی دارد؟
کلیه داروهایی را که در تعریف داروهای پرخطر و هشدار بالا قرار می‌گیرند و باید پیش از آماده‌سازی و تجویز توسط دو نفر به صورت مستقل چک شوند، داروهای دوامضایی می‌نامند. داروهای شیمی درمانی نمونه‌ای از این داروها هستند که توسط دو نفر دابل چک می‌شوند.
دو نفری که به صورت مستقل این داروها را چک می‌کنند، شامل 2 نفر پرستار در بخش‌های بیمارستانی و بستری و 2 نفر داروساز در داروخانه‌ها می‌شود. بسیاری از این داروها در لیست داروهای پرخطر بیمارستانی قرار می‌گیرند، چرا که تجویز و مصرف آن‌ها در بیمارستان و تحت نظارت صورت می‌پذیرد.
برخی از داروهای High Alert که جز داروهای دو امضایی هستند و باید پیش از تجویز و تحویل در دو مرحله و به صورت مستقل چک شوند، شامل موارد زیر می‌شود.
| ردیف | نام دارو |
|---|---|
| 1 | هر گونه انفوزيون داروهاي شيمي درماني |
| 2 | هپارين(انفوزيون مستمر) |
| 3 | آرگاتروبان(انفوزيون مستمر) |
| 4 | انسولين (تزريق زير جلدي و يا تزريق مستمر وريدي) |
| 5 | PCA انفوزيون ناركوتيك‌ها شامل انفوزيون مستمر، انفوزيون اپيدورال ناركوتيك |
| 6 | داروهایی همچون اينتر اسكالن و بلوك موضعي عصب كه از طريق پمپ اپيدورال انفوزه شود |
| 7 | پي پروستئنول (فلوالن) وريدي و تريپروستينيل(رمودولين) وريدي- زيرجلدي |
| 8 | چسب فنتانيل |
| 9 | انفوزيون‌هاي مستمر ترومبوليتيك-آلتپز (ATP) |
آیا داروهای با برچسب زرد نیز وجود دارد؟
این سوال بسیاری از کسانی است که با بیمارستان و محیط آن سروکار دارند و با تعریف داروهای پرخطر نیز آشنا هستند. در جواب این سوال باید بگوییم که بله، داروهای با برچسب زرد نیز وجود دارند.
اسامی برخی از داروها شباهت بسیار زیادی با یکدیگر دارند. این دسته از داروها را با برچسب زرد نشانه‌گذاری می‌کنند. شاید در ابتدا این برچسب‌گذاری در نظر شما بی‌اهمیت باشد، اما واقعیت این است که این برچسب‌های زرد از بروز خطاهای دارویی تا حد زیادی جلوگیری می‌کنند. به این صورت سلامتی بیماران نیز حفظ خواهد شد.
بنابراین جعبه ویال‌ها و آمپول‌های این دسته از داروها باید در ترالی اورژانس و در تمامی انبارهای دارویی نظیر بخش، انبار مرکزی بیمارستان و داروخانه با برچسب زرد نشانه‌گذاری شود. به منظور برچسب‌گذاری داروها با برچسب زرد بهتر است چه در داروخانه و چه در بیمارستان‌ها، از دابل‌چک مستقل استفاده شود. به این ترتیب لیست‌های تنظیم‌شده و محل فیزیکی داروها به صورت دوره‌ای بررسی می‌شوند.
داروهای مشابه و پرخطر؛ چهارمین علت مرگ‌و‌میر در دنیا
یکی از علل مهم مرگ انسان‌ها در دنیا اشتباهات دارویی است. برخی از داروها به دلیل شباهت در شیوه نوشتن اسم، شیوه تلفظ داروها یا حتی شباهت در شکل ظاهری آن‌ها با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. هیچ تفاوتی ندارد که این شباهت در نام علمی یا نام تجاری آن‌ها باشد؛ مهم این است که گاهی این شباهت موجب اشتباه در تجویز، آماده‌سازی یا مصرف دارو می‌شود. نتیجه این اشتباه نیز گریبان‌گیر بیماران خواهد شد و خطرات زیادی را برای آن‌ها به همراه دارد.
لیست داروهای مشابه و پرخطر را در جدول زیر برای شما آورده‌ایم. البته اشتباه در تجویز تمامی موارد ذکر شده در این جدول لزوما منجر به مرگ نمی‌شوند، اما خطرات فراوانی برای سلامتی بیمار ایجاد می‌کند.
| داروهایی که نوشتار مشابه دارند | داروهایی که تلفظ مشابه دارند | داروهایی که شکل ظاهری مشابه دارند |
|---|---|---|
| متوکلوپرامید – مترونیدازول – متی مازول | متوکلوپرامید – متوکاربامول | قرص سرماخوردگی اطفال – لووتیروکسین سدیم |
| متورال – متفورمین | فروس سولفات – فوروزماید | آمپول فورزماید – متوکلوپرامید |
| فاموتیدین – فورزماید | قرص ASA – قرص ACA | آمپول آمیکاسین 100 و 500 |
| دیگوکسین – دایجستیو – دایمتیکون | کلیندامایسین – کلرفنیرآمین | آمپول کلینداماسین – سایمتیدین |
| سیپروفلوکساسین – سفالکسین | پرومتازین – پروپرانولول | آمپول جنتامایسین – آمیکاسین |
| مبندازول – متی مازول | آترواستاین – آملودیپین | آمپول هپارین – آتروپین |
| لووتیروکسین – لوواستاتین | سیمواستاتین – لوواستاتین | پماد لیدوکائین – پماد سیلور |
| قطره نیستاتین – قرص نیستاتین | بیزاکودیل – برم هگزین | آمپول رانیتیدین – آمپول متوکلوپرامید |
| دیگوکسین – دیکلوفناک | آنتی هیستامین – آملودیپین | آمپول دگزامتازون – آمپول فروزماید |
| استامینوفن - استازوالمید – آتنولول | آمپول کلیندامایسین – آمپول جنتامایسین | |
| آموکسی سیلین 500 – استامینوفن 500 | آمپول میدازوالم – اکسی توسین | |
| لوزارتان – لورازپام – لوراتادین – لواستاتین | ویال سدیم بی کربنات – ویال سدیم کلراید | |
| هیوسین – هیدروکورتیزون – هیدروکلرتیازید | ویال آمپی سیلین – ویال سفتریاکسون | |
| آملودیپین – آنتی هیستامین | سرم S/N شستشو و تزریقی | |
| نیکوتینیک اسید – نالیدیکسیک اسید | ویال‌های سفتریاکسون 500 و 1 گرم شرکت اکسیر | |
| دیفنوکسیالت – دیمن هیدرینات | ویال سیپروفلوکساسین – سولفات منیزیم –مترونیدازول | |
| ایندرال – ایندومتاسین | ||
| اریترومایسین – اکسپکتورانت | ||
| سیپروفلوکساسین – سیپروهپتادین | ||
| کلونازپام – کلردیازپوکساید |
لیست داروهای پرخطر ایران
در جدول زیر می‌توانید لیست کاملی از داروها مطابق با تعریف داروهای پرخطر را ملاحظه کنید که در فهرست رسمی داروهای ایران نیز آورده شده است. هر کدام از طبقه‌بندی‌های ذکر شده خود شامل زیرگروهی از عناوین مختلف داروها با برندهای گوناگون می‌شوند که گنجاندن همگی آن‌ها در این لیست امکان‌پذیر نیست:
| طبقه‌بندی/ کلاس دارویی | طبقه‌بندی/ کلاس دارویی |
|---|---|
| آگونیست‌های آدرنرژیک، داخل وریدی | آنتاگونیست‌های آدرنرژیک،داخل وریدی |
| داروهای بیهوشی، عمومی، استنشاقی و داخل وریدی | ضد آریتمی، داخل وریدی |
| داروهای آنتی ترومبوتیک | محلول‌های کاردیو پلژیک |
| داروهای شیمی درمانی،تزریقی و خوراکی | دکستروز، هایپرتونیک 20% یا بیشتر |
| محلول‌های دیالیز، صفاقی و همودیالیز | داروهای اپیدورال یا اینتراتکال |
| داروهای کاهنده قند خون،خوراکی | داروهای اینوتروپیک،داخل وریدی |
| انسولین، زیر جلدی و داخل وریدی | اشکال دارویی لیپوزومال و غیر لیپوزومال |
| داروهای آرام‌بخش متوسط الاثر ،داخل وریدی | داروهای آرام‌بخش متوسط الاثر خوراکی برای اطفال |
| نارکوتیک ها/اوپیوئیدها | داروهای بالک‌کننده عصب عضله |
| مواد مغذی آماده شده تزریقی | داروهای رادیوکنتراست،داخل وریدی |
| داروهای خاص(لیست دوازده‌گانه داروهای پرخطر که بالاتر ذکر گردید) |
کلام آخر
آن چیزی که از توضیحات مختلف در دستورالعمل‌ها، بولتن‌ها و استانداردهای اصلی جهانی برمی‌آید و تمام آن چیزی که به صورت خلاصه در خصوص تعریف داروهای پرخطر و هشداربالا بیان شد، گویای اهمیت و دقت در تجویز داروهای مشابه و پرخطر است.
از آن جایی که تجویز و استعمال اشتباه این داروها جان مردم را در سرتاسر دنیا در خطر قرار داده، بنابراین توجه مبرم به اصول تجویز این داروها امری حیاتی است. کادر درمان کشور اصولی را در جهت حفظ سلامت و ارتقای سطح کیفی خدمات پزشکی کشور تبیین کرده‌اند. این اصول گامی مهم در حوزه پزشکی محسوب می‌شود که اهمیت زیادی نیز دارد.
