حکاکی روی چرم ازجمله هنرهای قدیمی است که علاوه بر زیبایی و اصالت درآمد بالایی دارد. به کمک این هنر می‌توانید محصولات چرم خود را به بهترین و خارق‌العاده‌ترین شکل ممکن تزئین کرده و محصولی منحصربه‌فرد به وجود آورید. ردپای این هنر بیشتر در خارج از ایران دیده می‌شود. بااین‌حال کتاب‌هایی با جلد حکاکی شده چرم گواه بر این هستند که حکاکی روی چرم در ایران نیز قدمتی طولانی دارد.
چرم‌های حکاکی شده حاصل آموزش صحیح، صبر، ظرافت و رقص دستانی هنرمند روی آنها است. درصورتی‌که شما نیز به حکاکی روی چرم علاقه دارید، مجله نوت روز را تا پایان همراهی کنید؛ چراکه در این متن حکاکی روی چرم برای مبتدیان را آموزش خواهیم داد.
وسایل مورد نیاز حکاکی روی چرم
برای ایجاد نقوش روی چرم از طریق حکاکی به ابزار و وسایل متفاوت و متنوعی نیاز دارید. شاید گنجاندن تمامی این ابزار در لیست کاری سخت باشد. بااین‌حال تمامی این ابزار در ابتدای کار موردنیاز شما نخواهد بود. درواقع اگر در ابتدای کار هستید و به‌تازگی این هنر را می‌آموزید، تنها به برخی از ابزارها نیاز خواهید داشت. این ابزارها ضروریترین وسایل مورد نیاز حکاکی روی چرم به شمار می‌آیند که در ایجاد طرح‌های متنوع نقشی پررنگ دارند. درواقع ضروریترین و مهم‌ترین ابزار حکاکی چرم به شرح زیر هستند:
- قلم چرخان
- ابزار استتار
- Pear Shader
- Seder Tools
- مهر مورب
- Viener
- مهرهای پس‌زمینه
در ادامه علاوه بر معرفی کامل تمامی ابزار معرفی‌شده، نحوه نگه‌داشتن صحیح، کاربرد هر یک و شیوه کار با آنها را آموزش خواهیم داد.
آموزش حکاکی روی چرم با دست
برای یادگیری حکاکی چرم بیش از آموزش شما به تمرین نیاز دارید. درواقع این تمرین است که شما را به تبحر در هنر حکاکی می‌رساند. حکاکی روی چرم علاوه بر روش دستی به کمک دستگاه لیزر نیز صورت می‌گیرد که در ادامه به معرفی آن نیز خواهیم پرداخت.
بااین‌حال اولین چیزی که در مورد حکاکی باید بدانید این است که شما روی چرم خشک و چرم خیس کار نمی‌کنید. درواقع شما برای حکاکی چرم به چرمی با رطوبت متعادل نیاز خواهید داشت. رطوبت مناسب در چرم بسیار مهم است. در چرم کاری به فرایند مرطوب کردن پوشش دهی نیز می‌گویند. پس‌ازآن که چرم خود را در حد اعتدال مرطوب کردید، همگام با متن زیر پیش بروید که طرحی زیبا و ظریف روی چرم خود ایجاد کنید.
نحوه استفاده از قلم حکاکی روی چرم مدل چرخان
یکی از ابزارهای مهم در صنایع چرمی قلم چرخان است. در ابتدا نگه‌داشتن این قلم کمی سخت خواهد بود، ولی به‌مرورزمان و با تمرین بیشتر آن را راحت‌تر نگه خواهید داشت. پس‌ازاین بابت اصلاً نگران نباشید. برای این‌که در مدت‌زمانی کم به قلم گردان تسلط پیدا کنید، 5 نکته زیر را به‌دقت بخوانید و از آنها به هنگام کار کمک بگیرید.
نکته اول: تیغه قلم چرخان خود را صاف کنید
یکی از مسائلی که اولین بار با استفاده از قلم حکاکی روی چرم مدل چرخان متوجه می‌شوید، تیز بودن قلم در زاویه‌ای خاص است. تولیدکنندگان از چرخ‌های سنگ‌زنی برای تیز نگه‌داشتن این تیغه استفاده می‌کنند. مشکلی که در این تیغه دیده می‌شود وجود خطوطی افقی ظریف روی آن است که موجب ایجاد کشش در حین کنده‌کاری می‌شود.
برای رفع این مشکل از کاغذ سنباده بسیار ریز استفاده کنید. سنباده را به‌آرامی روی وجه تیغه قلم گردان (نه نوک) آن به سمت جلو و عقب بکشید. این کار را تا زمانی ادامه دهید که خطوط ریز روی تیغه ناپدید شود. برای مشاهده این خطوط تنها کافی است که تیغ را جلوی نور خورشید قرار دهید.
نکته دوم: چگونه تیغه قلم چرخان را جلا دهیم؟
قبل از شروع کار حکاکی روی چرم نیاز است که تیغه به‌خوبی جلا داده شود. فرایند پولیش یا استروپینگ مشابه کاری است که آرایشگران قدیمی برای براق کردن تیغههای قیچی خود انجام میدادند. برای انجام این کار توصیه می‌کنیم یک روژ جواهرسازی سفید بخرید که در اکثر تأمین‌کنندگان صنایع چرمی موجود است. این وسیله به گچ بزرگ سفید شباهت دارد. این نکته را به خاطر داشته باشید که تیغ را همیشه باید با زاویه جلا داد. لبه تیغه را پولیش ندهید. همچنین دقت داشته باشید که تیغه زیر روژ جواهرسازی نغلتد.
نکته سوم: نحوه صحیح نگه‌داشتن قلم چرخان
حال که قلم چرخان شما برای بریدن آماده‌شده است زمان آن فرارسیده که نحوه صحیح نگه‌داشتن قلم را نیز یاد بگیرید. برای این کار قلم را روی میز بگذارید و تیغه‌اش را به حالت عمودی درآورید، سپس آن را پایین بیاورید و به‌آرامی به شکل صحیح قلم را بلند کنید.
انگشت شست خود را روی یک‌طرف قلم و انگشت وسط را درست در جهت برعکس آن قرار دهید. سپس انگشت حلقه را به سمت تیغه ببرید و انگشت کوچک و کناره کف دست را روی چرم بنشانید. قلم چرخان ابزاری کنترل‌شده با نوک انگشت است که دستگیره آن کنترلش را ظریف‌تر و راحت‌تر می‌کند.
با فشار دادن قلم با انگشت سبابه روی چرم بریدگی ایجاد کنید. انگشت اشاره فشار لازم را اعمال می‌کند، درحالی‌که بقیه انگشتان برای هدایت ابزار به کار می‌روند.
نکته چهارم: برش‌های مستقیم و منحنی را با قلم چرخشی تمرین کنید
قلم چرخان امکان ایجاد برش‌های مستقیم و منحنی را به شما می‌دهد. این وسیله برای حکاکی طرح‌هایی مانند لبه‌های برگ گرد یا هر نوع دایره‌ای مفید است. در حین ایجاد برش‌های منحنی مچ دست و آرنج شما نباید خم شود. برای حرکت با قلم چرخان به انگشتان خود تکیه کنید.
به خاطر داشته باشید که برای ایجاد بهترین نتیجه دست خود را عمود بر چرم با زاویه 90 درجه بگیرید. همچنین توصیه می‌کنیم که اولین برش‌ها را با برش‌های مستقیم روی چرم ایجاد کنید. زمانی که نحوه غلبه بر اصطکاک چرم و تیغههای قلم را با تمرین یاد گرفتید، شروع به ایجاد برش‌های s مانند کنید. برش‌های منحنی S در طرح‌های گل‌دار، به‌ویژه هنگام ایجاد برگ‌های کلاسیک آکانتوس، بسیار مورداستفاده قرار خواهند گرفت.
نکته پنجم: عمق مناسب برای طراحی خود را در نظر بگیرید
عمق یکی دیگر از عوامل مهمی است که باید هنگام آموزش حکاکی روی چرم در نظر گرفت. ضخامت چرم را به‌اندازه یک‌سوم تا یک‌دوم برش دهید؛ بنابراین اگر روی چرم نازک‌کار می‌کنید با فشار کمتری برش دهید. از طرف دیگر اگر روی چرم ضخیم برای درست کردن کمربند یا امثال آن حکاکی می‌کنید باید قلم چرخان خود را با نیروی بیشتری به سمت پایین فشار دهید که برش ایجاد شود.
نحوه استفاده از Pear Shader
Pear Sheder ازجمله ابزاری به شمار می‌آید که در لیست خرید ابزار حکاکی روی چرم هر هنرجویی باید قرار گیرد. تمرین نگه‌داشتن صحیح Pear Shader بسیار مهم است. باید در آموزش حکاکی روی چرم با دست یاد بگیرید که Pear Shader را با فشار مناسب بچسبانید، اما اگر می‌خواهید در مهارت‌های چرم خود پیشرفتی داشته باشید باید یاد بگیرید که چگونه ابزار را به‌درستی نگهدارید.
Pear Shader یکی از سخت‌ترین ابزارهایی است که هنرجوها با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. ازاین‌رو در ادامه نحوه نگه‌داشتن آن را آموزش داده‌ایم.
نحوه نگه‌داشتن Pear Shader
این را به خاطر داشته باشید که هر چه Pear Shader را محکم‌تر نگهدارید، بهتر است. مطمئن شوید که انگشت شست خود را در یک‌طرف مهر قرار داده‌اید و تمام انگشتانتان آن را محکم نگه‌داشته‌اند.
همچنین انگشت حلقه شده خود را روی چرم قرار دهید، درحالی‌که ابزار را در دست دارید؛ بنابراین هنگام نگه‌داشتن Pear Shader مطمئن شوید که ابزار کمی روی سطح چرم قرار دارد و انگشت حلقه به‌عنوان پشتیبانی عمل می‌کند.
نحوه استفاده از Pear Shader
اکنون‌که یاد گرفتید ابزار را به‌درستی در دست بگیرید، حکاکی روی چرم با این وسیله را شروع کنید. همان‌طور که ابزار را در امتداد تکه چرم خود قرار می‌دهید، با هر ضربه قبل از برگشتن به سمت راست اثری ایجاد خواهید کرد. شما به نگه‌دارنده‌ای محکم برای چرم نیاز خواهید داشت؛ زیرا اگر چرم را شل نگهدارید، ابزار پس از هر بار ضربه از آن خارج می‌شوند و ادامه کار را سخت خواهند کرد.
ضربه زدن به Pear Shader
پس از هر ضربه Pear Shader را به‌اندازه دوسوم عرض جابه‌جا کنید. به این طریق بین تورفتگی‌ها همپوشانی ایجاد خواهید کرد و جلوه زیبایی به چرم خود می‌دهید. محکم نگه‌داشتن ابزار و جابه‌جایی دوسوم عرض Pear Shader مهم‌ترین نکته‌هایی است که مبتدیان باید به خاطر بسپارند. با رعایت این دو نکته چرمی تمیز و صیقلی ایجاد خواهید کرد.
نحوه استفاده از ابزار استتار
این ابزار برای ایجاد برخی از جزئیات ظریف، اما مهم در طراحی گل ضروری است، از این ابزار برای ایجاد تأثیر و عمق بخشیدن به طراحی کمک می‌گیرند. ابزار صدفی شکل استتار خطوطی دارند که از نیم دایره‌ای بیرون زده است.
گل‌های غربی ازجمله طرح‌هایی محسوب می‌شوند که به استتار بسیار نیاز دارند. برای ایجاد عمق و جزئیات روی گلبرگ‌ها، ساقه و تزئینات برگ از این وسیله استفاده می‌کنند. برای حکاکی روی چرم و ایجاد عمق یا طرح‌هایی ظریف به خاطر داشته باشید که یک وسیله محکم روی استتار نگهدارید که جابه‌جا نشود یا نلغزد.
نحوه استفاده از مهر مورب
مهر مورب ابزار مهر زنی است که به شکل گُوِه‌ای طراحی می‌شود. درک و نحوه کار با این ابزار برای مبتدیان ضروری است؛ چراکه مهر مورب به چرم ابعاد می‌بخشد. اگر به این ابزار نگاه کنید، متوجه شیبی در آن می‌شوید.
هنگامی‌که در حال اریب کردن هستید، لبه پایین شیب ابزار در برش‌های چاقوی چرخان شما قرار می‌گیرد که از آن می‌توانید به‌عنوان راهنما استفاده کنید. کاربرد این وسیله در فشردن چرم برای ایجاد گلبرگ یا برگ است. درواقع مهره مورب وسیله‌ای ضروری برای حکاکی روی چرم به شمار می‌آید که جلوه سه‌بعدی را در چرم ایجاد می‌کند.
نحوه استفاده از ابزار SEDER TOOL در حکاکی روی چرم مصنوعی و طبیعی
SEDER TOOL یکی از هفت ابزار اساسی است که روش کار آن را هر هنرجوی مبتدی باید یاد بگیرد و به آن مسلط شود. این وسیله برای ایجاد گل در حکاکی رو چرم مصنوعی و چرم طبیعی کاربرد دارد. البته ایجاد گل تنها کاربرد آن نیست!
این ابزار همه‌کاره برای ایجاد نقطه کانونی در مرکز اسکرول‌ها و اضافه کردن هر طرح دیگری نیز استفاده می‌شود. همچنین از آن برای کارهای مرزی نیز می‌توان کمک گرفت. درصورتی‌که تمایل دارید نحوه پر کردن دانه‌های گل، تنظیم میزان نیرو و نحوه ایجاد حاشیه را یاد بگیرید، بخش بعدی را به‌دقت بخوانید.
نحوه حکاکی مراکز در طراحی گل‌ها
این را به خاطر داشته باشید که ردیف اول دانه‌ها به عمق بخشیدن گل کمک خواهند کرد. به هنرجوهای مبتدی توصیه می‌کنیم که ردیف اول دانه‌ها را در لایه بیرونی دایره خود قرار دهند. درواقع با قرار دادن دانه‌ها در اطراف دایره دستورالعملی برای خود ایجاد خواهند کرد که بقیه دانه‌ها با پیروی از آنها رسم می‌شوند.
برای اولین لایه از دانه‌ها ابزار خود را با زاویه تیز نگهدارید. درواقع با این کار دانه‌هایی را روی چرم ایجاد خواهید کرد که عمق بیشتری دارند؛ چراکه دانه‌ها در یک‌طرف بیشتر تراشیده شده‌اند. ایجاد زاویه‌ای تند در نقطه‌ها اهمیت بسیاری دارد. مطمئناً شما قصد ندارید دانه‌ها را همانند سوراخ‌های فرورفته در وسط گل حکاکی کنید. پس از حکاکی دانه‌ها در بیرونی‌ترین لایه دایره به ترتیب ردیف به‌ردیف به سمت مرکز پیش بروید.
در وهله دوم این نکته را به خاطر داشته باشید که در لایه‌های بیرونی فشار و نیروی بیشتری استفاده کنید که نقطه‌های زاویه‌دارتری داشته باشید. پس‌ازآن به ترتیب هر چه که به مرکز نزدیک‌تر می‌شوید، فشار کمتری را به مهر مورب وارد کنید.
برای ایجاد حاشیه علاوه بر چاقوی چرخان از مهر مورب نیز می‌توان استفاده کرد. به کمک مهر مورب زنجیره مرواریدی را به‌عنوان حاشیه ایجاد نمایید.
نحوه استفاده از ابزار Veiner
به کمک این وسیله می‌توانید رگه‌هایی را روی گلبرگ‌های طرح خود ایجاد کنید و به این طریق ظرافت آن را افزایش دهید. Veiner ازجمله ابزاری به شمار می‌آید که در لیست خرید ابزار حکاکی روی چرم هنرجوهای مبتدی باید قرار گیرد.
با نگه‌داشتن صحیح و استفاده درست از رگه‌ها و بافت برگ را به‌راحتی و با موفقیت روی چرم حکاکی خواهید کرد. یکی از چالش‌هایی که بیشتر افراد هنگام استفاده از وینر با آن مواجه می‌شوند، نحوه نگه‌داشتن آن است. درست مانند سایر ابزار شما می‌خواهید آن را محکم در دست بگیرید، اما مهم‌ترین نکته در خصوص این وسیله زاویه نگه‌داشتن آن است.
به‌منظور استفاده صحیح از این وسیله مطمئن شوید که آن را در یک زاویه شیب‌دار نگه‌داشته‌اید. با استفاده از زاویه تند جریان را به برگ اضافه کنید. نگه‌داشتن وینر به‌صورت عمودی ازجمله اشتباهاتی است که بیشتر هنرجوها با آن مواجه می‌شوند
رایج‌ترین مکان استفاده از این وسیله روی برگ‌ها است. گل آکانتوس بهترین و ساده‌ترین طرح برای تمرین با این وسیله به شمار می‌آید. در تمرین‌های خود به دو نکته زیر دقت داشته باشید که درنهایت به‌مرورزمان گل برگ‌هایی شبیه به واقعیت را حکاکی کنید:
- فاصله بین رگه‌های برگ
- چرخش و زاویه رگه‌ها
نحوه استفاده از مهرهای پس‌زمینه
مهرهای پس‌زمینه ابزاری ضروری در حکاکی روی چرم هستند. فرقی نمی‌کند که شما هنرجویی مبتدی هستید یا پیشرفته، درهرصورت در زمان استفاده از این مهرها باید نکاتی را رعایت کنید. هنگامی‌که با ابزار پس‌زمینه کار را شروع می‌کنید، متوجه خواهید شد که بسیاری از مناطق پس‌زمینه واقعاً ظریف، باریک و مخروطی هستند. ازاین‌رو ابزار پس‌زمینه طوری طراحی‌شده‌اند که بتوانید به این مناطق ظریف دسترسی پیدا کنید. شکل ابزار به‌طور خاص برای کار با جزئیات طراحی‌شده است.
هنگام استفاده از این وسیله ابتدا در نظر بگیرید که می‌خواهید پس‌زمینه شما چقدر عمیق باشد. این نکته را در خاطر داشته باشید که اگر در قطعه چرم عمق یکسانی ایجاد نکنید، حکاکی شما تمیز و حرفه‌ای به نظر نخواهد رسید. سعی کنید به‌اندازه یک‌سوم ضخامت چرم در قطعه کار خود ضخامت ایجاد کنید. پس‌زمینه آخرین مرحله حکاکی است. ازاین‌رو به شما توصیه می‌کنیم که برای این مرحله زمان بیشتری را صرف نمایید؛ چراکه امکان اصلاح اشتباهات در این مرحله وجود دارد.
حکاکی روی چرم با لیزر
علاوه بر حکاکی با دست، حکاکی با لیزر نیز روی چرم انجام می‌شود. برای این کار شما به دستگاه حکاکی روی چرم نیاز دارید. حکاکی روی چرم با لیزر نیز به تخصص، آموزش و مهارت نیاز دارد. در این روش می‌توانید در زمان کمتری سخت‌ترین طرح‌ها را روی چرم پیاده کنید.
چرم همانند سایر مواد طبیعی کنتراست بسیار خوبی برای ایجاد نقوش با لیزر دارد. علاوه بر این چرم در مقایسه با سایر مواد به‌راحتی برش می‌خورد؛ بنابراین با استفاده از دستگاه حکاکی روی چرم نقوشی زیبا و ماندگار ایجاد خواهند کرد.
مزایای حکاکی لیزر روی چرم
حکاکی لیزری روی چرم مزایای بسیار زیادی دارد که برخی از آنها عبارت هستند از:
- دقت بالا: دقت و تکرارپذیری بالا
- سرعت بالا: دستگاه لیزر به‌سرعت و بدون نیاز به تغییر ابزار روی چرم حکاکی می‌کنند.
- کنتراست: لیزر کنتراست بالایی روی چرم ایجاد می‌کند و ظاهری طبیعی به آن می‌دهد.
- جزئیات: امکان حکاکی با جزئیات ظریف با این روش امکان‌پذیر است.
- حکاکی دائمی: با توجه به این‌که لیزر سطح چرم را می‌سوزاند، حکاکی لیزری دائمی است و برای همیشه ماندگار خواهد بود.
- چرم عمدتاً در صنعت نساجی برای تولید پوشاک و لوازم جانبی استفاده می‌شود، اما برای سایر محصولات چرم نیز کاربرد دارد.
از حکاکی لیزر روی چرم برای تولید محصولات زیر استفاده می‌شود:
- لباس‌ها
- کفش
- کیف پول
- کیف‌های دستی
- تابلو
- کمربندها
- جاکلیدی
- وسایل ورزشی
- آلبوم‌های عکس
- کفش
- دستبند و گردنبند
- سربند و گوشواره
4 نکته که حین حکاکی لیزری چرم باید در نظر داشت
در هنگام حکاکی روی چرم با لیزر 4 نکته زیر را در نظر داشته باشید:
- پارامترها و ترفندهای چرم حکاکی لیزری با توجه به شباهت رفتاری آن بسیار شبیه به حکاکی چوب است.
- برای تولید تصاویر باکیفیت روی چرم به کنتراست و عمق بالا نیاز دارید. هر چه سطح توان بالاتر باشد، کنتراست و عمق بیشتر می‌شود.
- حکاکی روی چرم به کمک لیزر بسیار آسان است. شما می‌توانید جزئیات را با وضوح 300 DPI به دست آورید. همچنین رزولوشن حکاکی 600 DPI نتایج فوق‌العاده‌ای را ایجاد خواهد کرد.
عیب اصلی چرم این است که حکاکی با سرعت‌بالا روی آن نیاز به قدرت زیادی دارد. اگر از لیزر 40 وات یا لیزر 50 وات استفاده می‌کنید، توان لیزر را روی 40٪ -70٪ تنظیم نمایید و سرعت را برای رسیدن به عمق موردنظر در نظر بگیرید. درصورتی‌که از لیزر 100 وات یا 150 وات استفاده می‌کنید، قدرت 30٪ -60٪ است. البته این پارامترها در حکاکی لیزری کاربرد دارند. اگر از ماشین علامت‌گذاری لیزری co2 استفاده می‌کنید، پارامترها بسیار متفاوت خواهند شد.
کلام آخر
این دستان هنرمندان است که به اشیا و مواد طبیعی موجود در پیرامونمان زیبایی و زندگی می‌بخشد. کاغذی سفید را به تابلویی شاخص تبدیل می‌کند، فلزی بی‌روح و بی‌جان را جلا می‌دهد یا چرمی سفت را به بهترین شکل ممکن برش می‌دهد و طرح‌های زیبا و ماندگار روی آن ایجاد می‌کند. جلد کتب قدیمی ازجمله قرآن‌های به‌جامانده از اعصار گذشته گواه بر این هستند که حکاکی روی چرم هنری قدیمی در ایران است. هنری که امروزه در صنایع دیگر نیز کاربرد دارد و زمینه‌ساز درآمدزایی بسیاری شده است.
تمام سعی ما در این محتوا این بود که به‌طور کامل ضروریترین ابزار موردنیاز برای حکاکی چرم را معرفی کنیم و نحوه کار با هر یک از آنها را توضیح دهیم. امیدواریم که در این راه موفق بوده باشیم. اگر شما هم به شناخت انواع چرم و مطالب این حوزه علاقه دارید با ما در مجله نوت روز همراه باشید.
