دباغی چرم هنری باستانی و دیرینه است که با ظرافت تمام، دوام و کیفیت پوست حیوانات را افزایش می‌دهد. با وجود این که هنر دباغی قدمت بالایی دارد، ولی کمتر کسی پیدا می‌شود که این هنر را به درستی بشناسد. این در حالی است که شناخت کامل دباغی و مراحل تولید چرم موجب انتخابی بهتر خواهد شد؛ چرا که روش دباغی به طور مستقیم در کیفیت چرم حاصل تاثیر می‌گذارد.
در این محتوا قصد داریم به معرفی صفر تا صد دباغی چرم، انواع آن و نقشش در کیفیت چرم بپردازیم. در صورتی که شما نیز از جمله علاقه‌مندان چرم و محصولات آن هستید، ما را تا پایان این متن همراهی نمایید.
دباغی چرم چیست؟
به فرآیند تبدیل پوست حیوانات به چرم با روشهای مختلف را دباغی چرم می‌گویند. این فرآیند نیاز به دقت و ظرافت بالایی دارد و با توجه به نوع حیوان و ویژگی‌های پوست آن از چند روز تا چند ماه طول می‌کشد.
با وجود این که دباغی روشی باستانی به شمار می‌آید، ولی در سال‌های اخیر کمتر کسی از روشهای باستانی و قدیمی استفاده میکند. در واقع ظهور دستگاه‌های نوین دباغی پوست موجب بروز روشهای جدیدی در این عرصه شده است. امروزه انواع مختلفی از روشهای دباغی چرم وجود دارد که در ادامه به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت.
روش های دباغی چرم
چرم ها به دو روش دستی و ماشینی دباغی می‌شوند که هر یک از آن‌ها را به ترتیب با عنوان سنتی و صنعتی نیز می‌شناسند. اگر بخواهیم مقایسه کلی بین این دو روش داشته باشیم، باید توضیح دهیم که دباغی پوست به روش سنتی طولانی مدت است. علاوه بر این استفاده از مازوج و آرد جو موجب فرآوری چرمی با کیفیت بالاتر نسبت به چرم ماشینی می‌شود. فرآیند دباغی چرم به کمک مواد شیمیایی، بر پایه گیاهان، مواد روغنی و … انجام خواهد شد. در واقع بنا بر مواد مورد استفاده در دباغی می‌توان روشهای آن را توضیح داد. این روش‌ها به شرح زیر هستند:
دباغی با مواد گیاهی
در چرم‌های دباغی شده با مواد گیاهی از تانین و اجزای گیاهان کمک می‌گیرند. از جمله اجزای مورد استفاده در این روش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پوست
- برگ
- شاخه
- تنه
- میوه
- ریشه گیاهان
چرم‌هایی که به این روش دباغی می‌شوند، رنگ قهوه‌ای، لطافت و نرمی منحصر‌به‌فردی دارند. رنگ چرم حاصل شده از دباغی گیاهان به رنگ پوست و مواد نیز بستگی دارد. درختان صنوبر، بلوط، فندق، سماق، کاج و … نامزدهای پیشنهادی برای دباغی چرم هستند. در این روش ابتدا باید عصاره یا جوهر دباغی را تهیه کرد. برای این کار قسمت‌هایی از گیاه را در آب باید خیساند که به خوبی در آن حل شوند.
درصورتی‌که گیاه در آب حل نشد، به محلول بی سولفیت سدیم اضافه می‌کنند. این ماده به حل شدن گیاه در آب کمک خواهد کرد. چرم‌هایی که با مواد گیاهی دباغی می‌شوند، در آب پایدار نیستند و رنگشان را از دست می‌دهند. اگر این مدل از چرم‌ها را در رطوبت نگه دارید و سپس آن‌ها را خشک کنید، جمع می‌شوند و نرمی‌شان را نیز از دست می‌دهند.
دباغی با مواد شیمیایی
دومین روش دباغی چرم به کمک مواد شیمایی انجام می‌شود. در این روش از مواد معدنی گوناگونی می‌توان استفاده کرد که به شرح زیر هستند:
دباغی چرم با نمک کروم برای تولید چرمی بادوام
نمک کروم از سنگ معدن کرومیت حاصل می‌شود که ترکیبات آن به شرح زیر هستند:
- اکسید کروم III: 68 درصد
- اکسید آهن II: 32 درصد
دباغی با نمک کروم به معنای تولید چرمی مقاوم و بادوام است. در حقیقت دوام چرم حاصل‌شده از دباغی کروم سه برابر بیشتر از چرم دباغی گیاهی خواهد بود. انعطاف و لطافت این چرم نیز بسیار بیشتر از چرم حاصل از دباغی گیاهی است. همچنین دباغی کروم چرمی را حاصل میکند که مقاومت خوبی در برابر آب دارد. در واقع این چرم می‌تواند رنگ و شکل خودش را در آب حفظ کند.
دباغی با نمک‌های آهن
در این روش از دباغی چرم از نمک‌های مختلف آهن کمک می‌گیرند که شامل سولفات آهن III، سولفات آهن III کلرید و … می‌شود. این روش نیز هنوز مرسوم است و در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دباغی پوست با زاج سفید؛ روشی قدیمی و باستانی
دباغی به کمک زاج سفید از جمله قدیمی‌ترین روش‌هایی است که پوست حیوان را به چرم قابل استفاده تبدیل میکند. زاج سفید بی‌رنگ است و به همین خاطر روی موی پوست حیوانات اثری نمی‌گذارد. این در حالی است که در دباغی کروم و مواد گیاهی پوست حیوان بی‌رنگ خواهد شد. دباغی پوست با زاج سفید امروزه به ندرت کاربرد دارد.
دباغی با مواد روغنی برای تولید پوشاک
یکی از روش های دباغی چرم به کمک مواد روغنی است. در این روش دباغی به کمک روغن ماهی یا روغن برخی از گیاهان انجام می‌شود. دانه آفتابگردان از جمله گیاهانی است که روغن آن برای دباغی استفاده می‌شود. دباغی با مواد گیاهی برای پوست حیواناتی چون شوکا و بزکوهی مناسب‌تر است. چرم حاصل از پوست این حیوانات برای تهیه لباس و دستکش کاربرد دارد.
دباغی آلدهیدی
در این روش از ترکیبات گلوتار آلدهید یا اوکسازولیدین برای دباغی پوست حیوانات کمک می‌گیرند. چرم حاصل از این دباغی را با عنوان چرم سفید می‌شناسند. علت انتخاب این اسم رنگ سفید یا بی‌رنگ بودن چرم است. در واقع این چرم نوعی اصلی چرم بودن کروک بوده که در موارد زیر کاربرد دارد:
- کفش نوزادان
- خودروسازی
دباغی چرم فرمالدهید
در این روش برای دباغی از آلدهید استفاده می‌کنند. البته خطراتی که حین تولید گریبان‌گیر کارگران می‌شود و گزارش حساسیت‌های بسیار به فرمالدهید موجب منسوخ شدن این روش شده است.
دباغی به کمک مغز حیوانات؛ عجیب، ولی واقعی
فرآیند دباغی چرم با روغن حیوانات سخت و زمان‌بر است. در این روش از روغن‌های امولسیونی استفاده می‌کنند. این روغن از مغز برخی از حیوانات چون گوزن، گاو و بوفالو تهیه خواهد شد. اگر به دنبال چرم فوق‌العاده نرمی هستید که قابلیت شستشو داشته باشد، چرم‌های دباغی شده با مغز حیوانات را از دست ندهید.
مراحل دباغی چرم؛ معرفی صفر تا صد آن
فرآیند دباغی چرم، فرآیندی سخت‌تر و پیچیده‌تر است. در واقع برای این که پوست حیوانات به چرمی قابل استفاده تبدیل شود، باید مراحل بسیاری را پشت سر گذاشت و از مواد دستگاه‌های بسیاری کمک گرفت. این فرآیند زمان‌بر بوده و شامل مراحل ذیل است:
مرحله اول: پاکسازی اولیه پوست
نخستین مرحله تولید چرم انتخاب پوست سالمی است که کمترین آسیب را دارد. پوست‌های منتخب به طور کامل در کارخانه دباغی پاک می‌شوند. برای پاکسازی لازم است سم، سر، گوش یا هر عضو دیگر حیوان را از پوست جدا کرد.
مرحله دوم: جلوگیری از فساد پوست
پس از پاکسازی کامل پوست نوبت به متوقف کردن فرآیند فاسد شدن آن می‌رسد. برای این کار لازم است پوست را منجمد یا خشک کنید. همچنین به کمک نمک سود می‌توان از فاسد شدن پوست جلوگیری کرد. در صورتی‌که این مرحله به موقع و به سرعت انجام نشود، پوست به طور کامل فاسد می‌شود. چرا که باکتری‌های بسیاری روی پوست وجود دارند که کمتر از 5 ساعت کار پوست را یکسره خواهند کرد.
مرحله سوم: خیساندن و شستن پوست حیوانات
پوست‌هایی که زیر نور آفتاب یا به کمک نمک سود به طور کامل خشک شده‌اند، گزینه قابل قبولی به شمار نمی‌آیند. همچنین اگر پوست ساعت‌ها در حمام آب و نمک قرار گرفته باشد، انعطاف ندارد و گزینه مناسبی نیست. البته در این مرحله از دباغی چرم فسادی در پوست رخ نخواهد داد؛ چرا که تمامی باکتری‌ها در مرحله قبل به طور کامل از بین رفته‌‌اند. با این حال بسیاری از افراد برای اطمینان خاطر محلول شیمیایی خاصی به حمام آب پوست اضافه می‌کنند.
در گذشته برای این که آب به خوبی در بافت پوست نفوذ کند، پوست‌ها را درون حوض قرار می‌دادند و کارگران آن‌ها را لگدمال می‌کردند. البته امروزه محفظه‌های چرخان کار را بسیار راحت‌تر و سریع‌تر کرده‌اند. هدف از خیساندن مجدد پوست در آب از بین بردن مو، پوست یا سایر قسمت‌هایی از بدن حیوان بوده که روی آن باقیمانده است. علاوه بر این نفوذ آب به پوست موجب افزایش انعطاف‌پذیری آن خواهد شد.
مرحله چهارم: لش‌زنی یا لش‌زدایی
با وجود این که در مرحله سوم و چهارم دباغی چرم تمام تلاش کارگران حذف باقیمانده مو یا اعضای حیوان از روی پوست است، ولی در بسیاری از موارد جزئیاتی روی پوست دیده می‌شود که نشان‌دهنده تمیز نشدن کامل آن است. به همین خاطر در این مرحله یک لایه از اپیدرم و ریشه‌های مو از پوست حیوان جدا می‌شود.
مرحله پنجم: آهک زنی
حال باید مواد آلی باقیمانده از مراحل قبل را به طور کامل از روی پوست پاک کرد. این مواد آلی اضافی می‌تواند شامل موارد زیر باشند:
- ریشه‌های عمیق مو
- چربی‌های اضافه
- پروتئین‌های محلول در پوست
آهک خاصیت قلیایی دارد و به همین خاطر باقیمانده مو و چربی‌ها را از روی پوست می‌زداید. ازاین‌رو پوست از هر ماده اضافی پاک می‌شود.
مرحله ششم: آغشته کردن پوست با مواد گیاهی
همان‌طور که در متن بالا توضیح دادیم، دباغی چرم گیاهی اولین روشی است که برای تبدیل پوست به چرم از آن استفاده می‌کنند. در این روش از گیاهانی کمک می‌گیرند که حاوی ماده‌ای به نام تانن هستند. تانن به کلاژن روی پوست وصل می‌شود و سطح آن را به طور کامل می‌پوشاند. همین مسئله از رشد باکتری‌ها روی پوست جلوگیری خواهند کرد.
در این مرحله پوست‌ها را در چاله‌های بزرگی قرار می‌دهند که حاوی محفظه‌های چرخانی و تانن هستند. پوست‌ها برای چندین روز در این چاله‌ها می‌مانند که دباغ‌ها از آغشته شدن کامل پوست به تانن مطمئن شوند. لازم به توضیح است که آمیخته شدن تانن با پوست به رنگ گرفتن آن منجر خواهد شد.
پس از این مرحله پوست حیوانات به رنگ‌های زرد، قرمز یا قهوه‌ای تغییر پیدا میکند. چون رنگ‌های پوست طبیعی هستند، زیبایی و جذابی فوق‌العاده‌ای خواهند داشت. این نکته را نیز به خاطر داشته باشید که ماده گیاهی دباغی شده استحکام بالایی دارد، در حالی که بسیار نرم است.
مرحله هفتم: آغشته‌سازی پوست به مواد شیمیایی
کروم از سال 1858 به دنیای دباغی پا گذاشت. این ماده آلی موجب نرم و نازک شدن چرم می‌شود. در حقیقت کروم به کلاژن‌های سطح پوست متصل شده و به این طریق موجب افزایش فضای پروتئین‌های پوست خواهد شد. ازاین‌رو پوست‌های دباغی شده به کمک کروم خاصیت کشسانی بالایی پیدا می‌کنند.
مرحله هشتم: خشک کردن مجدد چرم
در این مرحله به بعد خبری از پوست نیست، بلکه ما با چرم سروکار داریم. البته چرم حاصل شده از پوست در ابتدا رطوبت بالایی داشته که باید خشک شود. در دباغی پوست به روش سنتی، چرم‌ها را آویزان می‌کنند که در اثر تابش نور خورشید و وزش باد خشک شوند.
ولی امروزه در روش صنعتی فرآیند حذف رطوبت چرم به کمک دستگاه‌ها انجام خواهد شد. در حقیقت در روش مدرن چرم‌ها را از لای غلتک‌هایی عبور می‌دهند که رطوبت اضافی آن کامل حذف شود. علاوه بر این با قرار دادن چرم در خلاء یا صفحات گرم فولاد می‌توان رطوبت را از بین برد.
مرحله نهم: برش و چند لایه کردن چرم
چرم خشک شده آماده برش است. چرم‌ها را بر حسب لایه، ویژگی‌های سطح یا نزدیکی‌شان به سطح برای کاربردهای مختلف انتخاب می‌کنند؛ چرا که هر یک از لایه‌ها ویژگی و خصوصیتی منحصر‌به‌فرد دارد. به عنوان مثال از چرم‌های لایه نازک برای تهیه دستکش و از چرم‌های ضخیم برای تولید کیف، چکمه یا … استفاده می‌کنند.
مرحله دهم: رنگرزی چرم
پس از این که چرم‌ها برش داده و لایه لایه شدند، نوبت به رنگ‌آمیزی آن‌ها می‌رسد، ولی قبل از آن باید رنگ چرم را به سفید تغییر داد. این کار با کمک ماده‌ای خاص صورت می‌گیرد. در نهایت برای رنگ‌آمیزی می‌توان چرم‌ها را درون حوضچه‌های رنگ قرار داد و سپس آن‌ها را خشک کرد.
مرحله یازدهم: چربی‌زنی چرم
چرم پس از رنگ‌آمیزی خشک و سفت می‌شود و هنوز مناسب تهیه و تولید کالاهای مختلف نیست. به‌همین‌خاطر چربی خاصی را به آن اضافه می‌کنند که قابل برش و دوخت شود. این چربی بنا به نوع چرم از روغن‌های معدنی، مصنوعی یا طبیعی تهیه می‌شود.
پس از اضافه کردن چربی به چرم، به آن فرصت داده خواهد شد که خشک شود. در روش سنتی مجدداً چرم را در برابر آفتاب قرار می‌دهند، ولی در دباغی چرم به روش صنعتی چرم‌ها در خلا یا محفظه‌های گرم خشک می‌شوند. این کار به نفوذ هر چه بهتر چربی در چرم نیز کمک خواهد کرد.
مرحله دوازدهم: چوب‌زنی چرم
در مرحله آخر لازم است بار دیگر چرم را با چوب بکوبند که لطافت و نرمی آن افزایش پیدا کند. در دباغی سنتی این کار را با چوب و دست انجام می‌دهند، ولی ماشین‌آلات کار را در دباغی صنعتی راحت کرده‌اند. پوست حیوانات پس از گذراندن مسیری طولانی و هنرمندانه حال به چرمی زیبا تبدیل شده است؛ چرمی که در انواع مختلف در بازار وجود دارد و برای مصارف مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. چرم‌ها به تولیدی‌ها می‌روند و در دستان هنرمند خیاط‌ها به کیف، کمربند، کیف پول و … تبدیل می‌شوند.
تفاوت دباغی صنعتی با سنتی
با گذشت زمان چرم طبیعی ارزش واقعی خود را در جامعه، مد و صنعت پیدا کرده است. شاید استفاده از محصولات چرم برای انسان‌های اولیه عادی بود، ولی امروزه بشر ارزش این کالا را می‌داند و از آن برای کاربردهای مختلف استفاده میکند. در واقع چرم نه تنها در صنایع پوشاک که در صنایع ذیل نیز کاربرد دارد:
- کشتی سازی
- هواپیما سازی
- ماشین سازی
افزایش کاربرد چرم موجب شده که بشر به فکر صنعتی کردن روش دباغی آن باشد. هدف از این کار افزایش سرعت و حجم چرم تولید شده بود. به‌همین‌خاطر امروزه اثری از چرم‌های دباغی شده با مواد گیاهی خاص در بازار دیده نمی‌شود. در عوض چرم‌ها با مواد شیمایی مانند کروم تهیه و دباغی خواهند شد. به کمک این روش‌ها بقایای حیوانات در زمانی کمتری از روی پوست حذف می‌شوند.
با وجود این‌که دباغی صنعتی به افزایش سرعت و حجم چرم تولید شده کمک میکند، ولی با معضلاتی نیز همراه است. مصرف بالای آب یکی از این معضلات به شمار است. آبی که در دباغی صنعتی باقی می‌ماند، حاوی مقادیر زیادی مواد شیمیایی است. به‌همین‌خاطر قبل از بازگشت باید آن را تصفیه کرد که بسیار هزینه‌بردار است. علاوه بر این آلودگی شیمیایی به معنای آسیب به محیط زیست خواهد بود. به همین خاطر کارخانه‌های دباغی در نزدیکی شهرها احداث نمی‌شوند.
اما با توجه به نیاز جامعه به حجم بالایی از چرم نمی‌توان به دباغی صنعتی نه گفت، ولی امکان چشم‌پوشی روی مشکلات به جا مانده از آن نیز وجود ندارد.
چاپ داغی رو چرم و نحوه انجام آن
یکی از کارهای زیبایی که در محصولات چرمی می‌توان انجام داد، حک لوگو، اسم شخص هدیه‌گیرنده یا … است. به کمک این ایده‌ها می‌توانید هدیه خود را نفیس‌تر و خاص‌تر کنید. حک اسم با مهر داغی روی چرم انجام می‌شود. در واقع برای این که روی چرم اسم و حروفی را حک کنید، باید از مهر و حرارت کمک بگیرید. مهر مخصوص داغی روی چرم اصولاً از فلز تهیه می‌شود که با حرارت و فشار بالا روی چرم قرار می‌گیرد. در نهایت خروجی آن حکاکی مهر و حروف است.
پیشنهاد میکنیم بخوانید: آموزش حکاکی روی چرم
برای چاپ داغی روی چرم باید به این نکته دقت داشته باشید که تنها تعداد محدودی حرف را می‌توان روی چرم حک کرد. نکته بعدی که باید توجه داشت، محل چاپ اسم روی چرم است. حک داغی روی چرم باید در قسمتی از چرم انجام شود که صاف باشد. همچنین بهتر است محلی را انتخاب کنید که جلوی چشم نباشد.
کلام آخر
دباغی چرم دنیای بزرگ و شگفت‌انگیزی دارد. دنیایی که ماحصل آن تبدیل پوست حیوان با ظاهری زمخت به چرمی مقاوم و بادوام با ظاهری زیبا است. این فرآیند قدمتی چند هزارساله دارد که هر روزه روند پیشرفت آن رو به بهبود و توسعه بوده‌است. دباغی چرم و اصول آن یکی از مفاهیم بسیار مهمی است که فعالان حوزه صنعت چرم باید اطلاعات دقیقی در رابطه با آن داشته باشند.
